Widows of Vidarbha: Kota Neelima

వ్యాసకర్త: సుజాత ఎమ్

2001 నుండీ 2014 వరకూ మహరాష్ట్ర లో ని విదర్భ ప్రాంతం లో చోటు చేసుకున్న కొన్ని రైతు ఆత్మహత్యలని పరిశోధిస్తూ ‘కోట నీలిమ’ రాసిన పుస్తకం ఇది. పి సాయినాథ్ రాసిన ‘Everyone likes a good drought” తరవాత వ్యవసాయం, ప్రభుత్వ విధానాలు, రెడ్ టేప్, గ్రామాలు, రైతుల గురించి నేను చదివిన పుస్తకం ఇదే.

కరువు, తీవ్రంగా కొన్ని జీవితాల్ని ప్రభావితం చేస్తుంది. కరువు కొన్ని ఉసురుల్ని తీస్తుంది. పదే పదే పునరావృతమవుతుండే కరువు, వర్షాభావ పరిస్థితులు, తీసుకున్న ఋణాలు తీర్చలేక పోవడం, కొండల్లా పెరిగిపోతుండే అప్పులు, ముంచెత్తేసే డిప్రెషన్, నిస్సహాయత – వీటన్నిటిలో మహారాష్ట్ర విదర్భ ప్రాంతపు రైతులు చాలా అగచాట్లు పడ్డారు. ఎన్నో రైతు ఆత్మహత్యలు చోటు చేసుకున్నాయి. ఈ ఆత్మహత్యలు, దేశము, ప్రభుత్వమూ, మన బాంకింగ్ వ్యవస్థా, రైతు రుణ మాఫీ పథకాల డొల్లతనాన్నీ పెద్ద ప్రశ్నల ఊబిలోకి నెట్టేసాయి.

ఈ పుస్తకం వాటిని ఒకసారి తరచి చూసే ప్రయత్నం చేస్తుంది. కేవలం 2001 నుండీ 2014 వరకూ విదర్భ లో ఆయా ప్రాంతాల్లో చోటు చేసుకున్న 18 ఆత్మహత్యల్నే దీనిలో చర్చించారు. అంటే బాధిత కుటుంబాలు 18. ఆయా రైతుల విధవలు – 26 నుండీ 63 ఏళ్ళ వయసు మధ్య లో ఉన్న మహిళలు ఎదుర్కోవాల్సొచ్చిన కఠిన పరిస్థితులు, ప్రభుత్వ పరిహారం కోసం ఎదుర్కోవలసిన ప్రశ్నలు, నిరూపించాల్సిన నిజాలు, నింపాల్సి వచ్చిన ఫారాలు, వాటిలో నిజ నిర్ధారణ కోసం ఎదుర్కొన్న అసందర్భ ప్రశ్నలు, అన్నీ.

రైతు ఆత్మహత్య చోటు చేసుకున్నాక, ఈ విధవలు ఒక శూన్యమైన భవిషత్తులోకి ఎలా ప్రవేశించారు? వాళ్ళకి దొరికిన పరిహారం ఎంత? ఎలా ఆ పరిహారం దొరికింది? వీళ్ళ పిల్లలు ఏ కష్టాలు ఎదుర్కొన్నారు? చదువు కట్టిపెట్టి బాల్యంలోనే రైతు కూలీలుగా మారిన వారెందరు? వీరిలో చదువుకున్న భార్యలూ, చదువులేనివారు, పరిహారం కోసం , కుటుంబ పోషణ కోసం, వీళ్ళు ఇప్పటికీ చేస్తున్న యుద్ధం ఏమిటి ? పురుషుల కన్నా ఈ కఠిన వ్యవసాయ ఆధారిత ఆదాయాల్ని, ఆర్ధిక వ్యవస్థల్నీ ఎలా సంభాళిస్తూ వస్తున్నారు అనేదే ఈ పుస్తకం చర్చించిన విషయం.

ఆర్ధిక వేత్తలు డీ. నరసింహా రెడ్డి, శ్రీజిత్ మిశ్ర లు, 1980ల నుంచీ మనం వ్యవసాయ రంగాన్ని పూర్తిగా నిర్లక్ష్యం చేయడం వల్లనే ఈ రైతు ఆత్మహత్యలు చోటు చేసుకుంటున్నాయని వాదిస్తారు. మొదట ఈ సమస్య ఎలా మొదలైంది అని తెలుసుకోవాలంటే మన దేశపు వ్యవసాయ రంగంలో పలు దఫాలుగా చోటు చేసుకున్న మార్పుల్ని గమనించాలి.

మొదటి దశలో 1950, నుండీ 60ల మధ్యలో భూసంస్కరణలు, నీటిపారుదల, వ్యవసాయ రుణాల మీద దృష్టి కేంద్రీకరించాం. కానీ ఈ పనుల్లో ఏకీకృత విధానం లేదా సమానత లాంటిదేదీ సాధించలేదు. రెండో దశలో హరిత విప్లవం చోటు చేసుకున్నా, పంపిణీ, ఆర్ధిక, సామాజిక ప్రగతీ రంగం మీదకి రానీకుండానే ఉండిపొయింది. ఎక్కువ దిగుబడి మాత్రమే వ్యవసాయం సాధించిన విజయానికి ప్రాతిపదికగా చూడబడింది. దాని వెనకున్న సాధక బాధకాలు ఎవరూ పట్టించుకోనేలేదు. ఆఖరి దశలో గ్లోబలైజేషన్ సరళీకృత విధానాలూ, అసమానతలను ఎక్కువ చేసాయే తప్ప తగ్గించలేదు. సరిగ్గా ఈ సమయంలోనే ప్రభుత్వ విధానాలు వర్షాలు సమృద్దిగా కురిసే ప్రాంతాలలో కూడా వ్యవసాయాన్ని ఓ కష్టమైన రంగంగా మార్చేసాయి. దానికి తోడు ఈ రంగంలో ప్రైవేటు పెట్టుబడులు లేవు. ప్రభుత్వం కూడా వ్యవసాయానికి ఊతమిచ్చే ప్రాజెక్టులు ఏవీ కట్టలేదు. అడుగంటిన భూగర్భ జలం, కురియని వానలు, చేతికి రాని పంటా – పెరిగిపోతున్న రుణ భారం, ముఖ్యంగా ప్రైవేటు రుణాలు, ఈ ఉచ్చులోంచి బయటపడేందుకు చావొక్కటే మార్గంగా మిగిలింది బీద రైతుకు.

విదర్భ లో ఈ స్టడీ చెయ్యడానికి కారణం : ఆత్మహత్యల నిష్పత్తి, ఈ ప్రాంతం వర్షాభావ ప్రదేశం కావడం, చిన్న, సన్నకారు రైతులకు సరైన సదుపాయాలు కలగజేయకపోవడం, రాజకీయ నిర్లిప్తత. ఈ రాజకీయాలు, రైతు శవాలను, ఆధారంగా చేసుకుని పరస్పర నిందారోపణలకీ, నాయకత్వాల్ని మార్చుకునేందుకూ పనికొచ్చాయే తప్ప, రైతుల తరఫున ఆలోచించడానికి సరిపోలేదు. రైతు రుణ మాఫీల్ని ప్రభుత్వ బాంకులు చాలా హీనంగా చూసాయి. అంతకు ముందే తీర్చని పంట రుణం ఉన్న రైతు ప్రభుత్వ బాంకు ని సంప్రదించే వీలు లేకపోయింది. ఎలాగూ మాఫీ అవుతుందని రైతులు రుణాలు చెల్లించడం లేదని సాక్షాత్తూ SBI (Arundhati Bhattacharya) ఆరోపించింది. ఒక పంట పోయాక, ఇంకో పంట వేసేందుకు బయటి అధిక వడ్డీలకు రుణాలిచ్చే ప్రైవేటు వ్యక్తులను ఆశ్రయించాల్సి వచ్చింది. అది ఒక పెద్ద ఊబి.

చివరికి రాజకీయంగా, సామాజికంగా ఓడిపోయిన ఈ పద్ధెనిమిది రైతు కుటుంబాలూ, కుటుంబ పెద్దని కోల్పోయాయి. కొందరు అంతవరకూ బానే ఉండి, భార్యలకూ, తల్లిదండ్రులకూ, పిల్లలకూ అనుమానం రాకుండా గడిపి, ఏ పొలానికో వెళ్ళి ఏ పురుగుమందో తాగే వారు. కొందరు ఇంటి దూలానికే ఉరి వేసుకున్నారు. మొదట ఈ ఘోరాన్ని అర్ధం చేసుకునేందుకు, ఈ వార్తని స్వీకరించేందుకే రైతు భార్యలకు చాలా కష్టమైంది. అంతవరకూ జీవితంలో దన్నుగా ఉన్న వ్యక్తి ఇలా నిస్సహాయ స్థితిలో మరణించడం, దాన్ని ఆపేందుకు తాను పనికిరాలేకపోవడం / ఆ కష్టాన్ని నేను వినలేకపోయానా, అతనికి ధైర్యాన్ని ఇవ్వలేకపోయానా అనే ఆ గిల్ట్ నుండీ బయటపడడం ఓ భయానక స్మృతి. కొందరికైతే వాళ్ళ కుటుంబాలకిన్ని కష్టాలున్నాయనే తెలీదు. రేపటిని ఎలా ఎదుర్కోవాలో, చేతిలో చిల్లిగవ్వ లేకుండా పిల్లల్ని ఎలా సాకాలో, ఎక్కడ పని వెతుక్కోవాలో, కూలబోతున్న తమ మట్టి ఇళ్ళను ఎలా రక్షించుకోవాలో తెలీనే తెలీదు.

నిబంధనల ప్రకారం, పరిహారం కోసం జరిపే విచారణలో ఆయా రైతులు నిజంగా అప్పుల పాలై, ఏ మతిభ్రమణమూ లేకుండా, (డిప్రషన్ లాంటి వ్యాధులు ఏవీ లేవని) కేవలం ఆర్ధిక ఇబ్బందుల వల్లనే చనిపోయారని నిరూపించుకోవాలి. ఈ స్టడీ ఆయా జిల్లాలలో ఆయా గ్రామాలలో జరిగిన అన్ని ఆయా విచారణ నోట్స్ లనూ క్షుణ్ణంగా పరిశీలించింది. దాదాపు 43 ప్రశ్నలున్న ప్రశ్నావళి ని.. రైతు పేరు, వయసు, చిరునామా, ఎక్కడ, ఏరోజు చనిపోయారో, ఆ వివరాలు, మృతికి కారణాలు, పోస్ట్ మార్టం లో తెలిసిన వివరాలు, రైతుకున్న పొలం వివరాలు, పంట ఎంత కాసేదో, ఆ వివరాలు, మిగిలిన కుటుంబ సభ్యుల పొలాల వివరాలు (సాధారణంగా ఏ పొలాలన్న, తండ్రి, తమ్ముళ్ళ పొలాలనానుకుని ఉండటం లాంటి వాటి వల్ల), చనిపోయిన రైతు మానసిక, సామాజిక పరిస్థితి వగైరా వివరాలు. ఇవన్నీ నిరక్షరాస్యురాలైన భార్య నింపాలి.

వచ్చిన నష్టపరిహారం లక్ష రూపాయల్లో 75% పిల్లల పేర ఫిక్స్డ్ డిపాజిట్ వేసి, ఏ పాతిక వేలో భార్య చేతికి ఇచ్చేవారు. ఇందులో ఈ డబ్బు రైతు కుటుంబానికే అల్టిమేట్ గా ఉపయోగపడాలని సదుద్దేశ్యమే ఉన్నా ఆ చేతికొచ్చిన పాతికవేలూ ఏ రుణదాతకో వెళ్ళిపోయి, పరిస్థితి మొదటికే వచ్చేది.

స్టడీ జరిగిన కాలంలో మొత్తం 2014 నుండీ 2017 వరకూ పలు దఫాలుగా ఆయా కుటుంబాలను కలవడం వల్ల వయసులో పిల్లల ఎదుగుదల తప్ప వారి ఆర్ధిక సామాజిక పరిస్థితుల్లో పెద్ద మార్పు రాకపోవడం గమనించారు. ఇన్నేళ్ళలోనూ కొన్ని మార్పులు అంటే పత్తి లాంటి ఉత్పత్తుల కనీస మద్దతు ధర పెరగడం, మహిళలు వ్యవసాయం చేయడం/కూలీలు గా దినసరి వేతనానికి పనిచేయడం, వారి పిల్లలు ఇన్ని కష్టాలకు కారణమైన వ్యవసాయాన్ని ఓ ఉపాధి మార్గంగా ఎంచుకోకుండా ఉండేందుకే ప్రయత్నం చేస్తామనడం లాంటివి జరిగాయి. ఆడపిల్లల పెళ్ళిళ్ళకి పరిహారం సొమ్ముని ఉపయోగించుకున్న తల్లులూ ఉన్నారు. కొందరికి ఈ ప్రభుత్వ మాఫీల సంగతీ, పరిహారాలని ఎలా క్లెయిం చేయాలో తెలీనే తెలీదు.

వీళ్ళలో 12వ తరగతి వరకూ చదువుకున్న మహిళలు కేవలం నలుగురే. చదువు లేని వాళ్ళు, ప్రతి చిన్నదానికీ ఇతరులపై ఆధారపడాల్సొచ్చింది. భర్తలు వదిలి వెళ్ళిన చిన్న చిన్న కమతాల్నీ, పొలాల్నీ సాగు చెయ్యడం తప్ప వీరికింకో దిక్కు లేదు. అయితే అప్పటి దాకా ఇంటికి వచ్చిన అతిధికి టీ ఇచ్చే స్వతంత్రం అన్నా లేని కోడళ్ళు, భర్త చనిపోయాక తప్పనిసరిగా అధికారాన్ని లాకోవాల్సొచ్చింది. అది వాళ్ళ బాధ్యత.

ఈ కుటుంబాలలో 52 మంది పిల్లలున్నారు. వీళ్ళలో పెద్దవాడు ఒక్కడు పీ.జీ చదువుతున్నాడు. చిన్నవాడు 4 వ తరగతి. కొందరికి వాళ్ళ నాన్న గుర్తే లేడు. కొన్ని కుటుంబాలకి ఆయా రైతుల జ్ఞాపకాలేవీ మిగల్లేదు. ఎప్పటివో ఒకటీ అరా ఫోటోలే తప్ప. కొందరు పిల్లలు తండ్రి ఆదరణ, దన్ను కోల్పోయి, అనాధలయిపోయారు. మానసికంగా వారికి తగిలిన దెబ్బ చిన్నది కాదు.

తల్లే వారికిప్పుడు తల్లీ తండ్రీ. కొందరు పిల్లలు బలవంతాన పెద్దయిపోయి బాధ్యతలు పంచుకోవాల్సొచ్చింది. వీళ్ళలో కేవలం ఇద్దరు ఆడపిల్లలు మాత్రం గ్రాడ్యువేషన్ చెయ్యడానికి ఎంపికయ్యారు. ప్రభుత్వ పథకాలు వాళ్ళకి 18 ఏళ్ళ దాకానే చదువు ఖర్చుకి పనికొస్తాయి. ఆ పై చదువుకోవాలంటే వారికింక సొంత ఖర్చే. అది భరించగలిగే బాక్ గ్రౌండ్ ఉండదు. వారి నెల ఆదాయం కనీసం పది వేల రూపాయలన్నా ఉండదు. దీనిలోనే అన్ని ఖర్చులూ గడవాలి. మధ్యలో వచ్చే అత్యవసర ఖర్చులకు, వైద్య ఖర్చులకూ మళ్ళీ వెతుక్కోవల్సిందే.

చాలా ప్రభుత్వ పథకాలు, రుణ మాఫీ స్కీములూ కొన్ని కేటగెరీలకే వర్తిస్తూ, నిజమైన లబ్దిదారులకు చేరక ఫెయిల్ అవుతున్నాయి. రాజకీయంగా శక్తి వంతమైన నినాదాలు గా మాత్రమే మిగిలిన , రైతు సంక్షేమ పథకాల ప్రకారం ఈ పద్ధెనిమిది కుటుంబాలలో దేనికీ రుణ మాఫీ లభించలేదు. ప్రతి పనికీ వంద నిబంధనలు, BPL, APL కార్డు దారుల మధ్య అంతరం, ప్రతి కార్డు పొందేందుకూ సవాలక్ష అడ్డంకులు, ఏ వాలంటీరూ ఆయా సంక్షేమ పథకాల గురించో, ప్రభుత్వాన్ని సంప్రదించాల్సిన విధానాల గురించో వీళ్ళని కలిసే విధానం కూడా ఎక్కడా లేదు. వీళ్ళ పాట్లు వీళ్ళే పడనీ అని గ్రామ వ్యవస్థ కూడా పట్టించుకోకుండా వదిలేసినట్టే. అందువల్లనే నేమో ఈ రైతు విధవలు రెక్కల కష్టాన్నే నమ్ముకున్న్నారు. ఒకవేళ ఈ పథకాల ద్వారా ఎవరైనా లాభ పడ్డా, అదీ వీళ్ళ పట్టువదలకుండా ప్రయత్నించే తత్వం వల్లనే.

సమాజంలో ఎవరికీ కనిపించకుండా తమ పని తాము చేసుకుని అజ్ఞాతంగా ఉండిపోయే సగటు మహిళ ఇలా బయటికి వచ్చి, ఎవరి దన్నూ లేకుండా అన్నిటినీ సాధించుకురావడం, పిల్లల్నీ, కుటుంబాన్నీ నిలబెట్టడం కూడా అజ్ఞాతంగానే జరగాలని గ్రామ సమాజం ఆశిస్తుంది. కొందరు మహిళలు కాస్త వారి వారి పోరాటాల ఫలితంగా బయటకు కనిపిస్తుంటారు. వాళ్ళ గొంతు వినిపిస్తుంటుంది.

కొందరు ప్రజల్లో మంచి పేరున్నా గ్రామ పంచాయితీ ఎన్నికల్లో నిల్చోడానికి కూడా ఇష్టపడరు. చప్పుడు చేసే మహిళలకు, అజ్ఞాతం నుండీ బయటకు తొంగి చూసే మహిళలకు బయటికి కనిపించని వ్యతిరేకతేదో ఉంటుంది. అలా నిశ్శబ్దంగా వీరి జీవితాలు నడుస్తూ ఉంటాయి. ఎక్కడా ఎవరూ మాటాడుకోని ఈ మహిళల గురించి, వీళ్ళు పాల్గొన్న జీవిత సంగ్రామాలగురించి చాలా చాలా విస్తారంగా, పలికిన ప్రతి పలుకుకీ బేస్ రిఫరెన్స్ తో, స్టాటస్టిక్స్ తో, ఫోటోలు, సాక్షాధారాలతో కోట నీలిమ చాలా మంచి సమచారాన్ని ప్రపంచం ముందుంచారు.

ఆత్మ హత్య చేసుకున్న రైతు తాలూకు విధవ, మానసిక దౌర్భల్యాలకీ, సామాజిక అణిచివేతకూ ఎదురొడ్డి తలెత్తుకు తిరిగేందుకు ఎంత కష్టపడగలగాలో అంత కష్టపడుతుంది. ఒక్కోసారి ఈ ఆర్ధిక ఇబ్బందుల్ని భర్తల కన్నా ధీటుగానే ఎదుర్కోగలుగుతుంది. వీళ్ళకి చదువు, అదిచ్చే అవకాశం, ఎంత ముఖ్యమో మనకి బాగా తెలుస్తుంది. తమ కోసం మాట్లాడలేని బలహీన వర్గంగా వీళ్ళు మిగిలిపోకూడదు. వీరి పిల్లలు చాలా మంది మళ్ళీ వ్యవసాయం చెయ్యడానికి ఇష్టపడడం లేదు. చదువు ద్వారా ఏదైనా వేరే ఉద్యోగం చెయ్యాడానికే ప్రాధాన్యం ఇస్తున్నారు. ఆడపిల్లలు చదువుకోవడం గురించి అందరికీ ఏకాభిప్రాయం ఉంది.

స్టడీ ముగిసేటప్పుడు ఈ పిల్లల్నీ, ఆ మహిళల్నీ కొన్ని ప్రశ్నలడిగారు. చాలా మంది ప్రభుత్వ విధానాల్ని తప్పుపట్టారు. వీరికి తమకి కావల్సిది, చదువు, ఉండేందుకు ఇల్లు, ఉపాధీ, వ్యవసాయం చేసేందుకు ప్రోత్సాహకాలు, కాస్త మార్గదర్శనం. వీళ్ళలో మెజారిటీ, ఇంకో జన్ముంటే మహిళగా మన దేశంలో పుట్టనే కూడదనుకున్నారు. తమ పిల్ల భవిష్యత్తు ఏమి కానుందో, తామిచ్చే అరకొర చదువు వారికి సరిపోతుందా అని బెంగపడ్డారు. వీళ్ళు చూసిన కష్టాలు చూడని వీళ్ళ ఆడ పిల్లలు మాత్రం ఆశావహంగానే ఉన్నారు. విదర్భలో ప్రాణాలు తీసుకొనేలా ప్రేరేపించిన అలాంటి పరిస్థితులు ఈ కొత్త తరం వారు చూడకూడదనే ఆశిద్దాం.

నాకు నచ్చిన వాక్యాలు :

1) The research provided a perception study of the invisible, and revealed the dynamic of the world of shadows in which the women survived. It also helped chart the different invisibilities of the widow, which was the second objective of this research. The question that was raised and sought to be answered was about how farm widows were restricted to their invisibility, conditionally released through social rituals like marriage, or partially released through state rituals like suicide compensation. The widows made an intervention into the working of the state, the community and the family that had never been heard before and perhaps, never been sought.

2) First, the lives of the widows remained unchanged not just from one season to the next, but from one generation to the next. Second, it was impossible for the widows to support their families without private loans and the generosity of others. Third, there was anger among the farmers children who held the state and the political class responsible for their destiny. Fourth, there was evidence of the continuous neglect of the widows by the state, despite their need and their agency.

3) When compared to the efforts of the man, the woman’s contribution to the household was unaccounted form as was her role in moulding the future of her children. This did not change in the case of widows, even when they made all the efforts that a man did to support the family along with all the work they did as women. The allocation of value to a woman’s labour might provide her a visibility that was incompatible with her invisible universe. She had to be represented indirectly through the life of her children or the opinion of her family but not directly through her work, even if she worked on the same farmlands as the men. The widow seldom has rights over property or the farm and would face difficulty finding the bank loans. And yet, it was the widow’s daily wages that paid household expenses and the children’s school fees. The earnings of the invisible were also categorized as invisible, and the widow did not derive any financial freedom because of her labour. While the farmer was hailed for his efforts to earn a livelihood on the farm, a widow did the same in the shadows, without acknowledgement. This revealed the last invisibility of the widow that had come with the failure of the democratic promise of equality of all citizens – the vote. …… They were not represented in the visible world of assertive politics of organized vote banks and engineered equations, in which the invisible did not count. The unchanged life of the widow proved that, like her, even her vote was invisible.