అనువాద కళను వివరిస్తూ ’Performing without a Stage’

నాకిష్టమైన రచయితలెవరూ? అన్న ప్రశ్న ఇంకా పూర్తి కాకముందే ’కాల్వినో, సరమాగో, కుందేరా, మార్క్వెజ్’ల పేర్లు చదవటం మొదలుపెట్టేస్తాను. వీరి రచనలతో పరిచయం కలిగి ఓ మూడునాలుగేళ్ళు అవుతున్నా, నా ధ్యాసంతా ఎంత సేపూ ఆయా రచయితలపైనే ఉండేది గానీ, ఇవ్వన్నీ నేను ఆంగ్లానువాదంలో చదువుతున్నాననీ, ఇవ్వన్నీ నాకు చదవటం రాని వేరే భాషలో రాయబడియున్నాయని నాకు స్ఫురించేది కాదు. పిరన్‍దలో నవల ఒకటి చదవబూని, చదవలేక సతమతమైనప్పుడు గానీ నాకు అనువాదకుల పేర్లు చూసి పుస్తకాలు కొనుక్కోవాలన్న సంగతి తట్టలేదు. అప్పుడే మొట్టమొదటిసారిగా కాల్వినోలనూ, సరమాగోలనూ పక్కకు పెట్టి విలియమ్ వీవర్‍లనూ, మార్గరట్ జుల్ కోస్తాలనూ పరిచయం చేసుకున్నాను. వారు అనువాదకులుగా ఎలా మారారో, వారి వృత్తిలో ఉన్న సాధకబాధకాలేంటో, వారి రొటీన్ ఎలా ఉంటుందో – ఇలాంటి వివరాలకై ఆసక్తి చూపాను. ఎక్కడో, ఎప్పుడో నాకు తెలీకుండానే కాల్వినో-వీవర్, సరమాగో-కోస్తా ద్వంద్వాలు నా మస్తిష్కంలో స్థిరపడిపోయాయి. నిరుడు, ఇదే అంశాన్ని తీసుకొని ప్రపంచ సాహిత్యాన్ని నాకు అందుబాటులోకి తెచ్చిన అనువాదకుల గురించి ఒక వ్యాసం రాయాలనుకున్నాను గానీ కుదరలేదు. ఇప్పుడు నేను పరిచయం చేయబోతున్నది అనువాదాల గురించిన పుస్తకం కనుక, ఈ ఉపోద్ఘాతం రాయకతప్పలేదు, అనువాదపక్రియపై నా ఆలోచనలు పరిచయం చేయడానికి.

పోయిన నెల, అనువాదాల్లో వచ్చే సమస్యల గురించి గూగుల్‍లో వెతుకుతుంటే, అనువాద సాహిత్యాన్ని చదివే పాఠకులు చదవాల్సిన పుస్తకం అని ఒక వాక్యం కనిపించింది. ఆ వెనువెంటనే కామన్ క్రియేటివ్ లైన్సెన్స్ కింద ఆ పుస్తకం పూర్తి పాఠం నెట్‍లోనే లభించింది. ఆ పుస్తకమే, Performing without a stage. అమెరికా సాహిత్యంలో అనువాదాలకున్న స్థానాన్ని కేంద్రబిందువుగా తీసుకుంటూనే అనువాదం అనే కళలో ఉన్న ఎన్నో ఒడిదుడుకులనీ, అనువాదాలు పనిజేసే తీరుతెన్నులనీ, అనువాదాలకు సంబంధించిన అన్ని విషయాలనూ కూలంకషంగా చర్చించడానికి రచయిత ఈ పుస్తకం రాశారు.

అసలు అనువాదాలు అవసరమా? అన్న ప్రశ్న వేసుకుంటే ’అవున’నే సమాధానమే వస్తుంది. ’ఎందుకు?’ అని తిరిగి ప్రశ్నించుకుంటే, మనుష్యులందరికి ఒక భాష లేకపోవటం చేత. అది శాపమో (టవర్ ఆఫ్ బాబిల్ ప్రకారం) లేక మరేదో మనకి తెలీదుగానీ, మనుషులందరూ ఒకే భాషను మాట్లాడరు / చదవరు / రాయరు గనుక, ఒకరి సాహిత్యాన్ని మరొకరు చదవాలనే ఉత్సుకత మనుషుల్లో ఉంటుంది గనుక, అనువాదాలు తప్పనిసరి. అనువాదాల ద్వారా మనకి తెలీని మరో సంస్కృతి, జీవనవిధానం, సామాజిక పరిస్థితులు తెలియరావడమే కాక, ప్రతి కథ వెనుకా, ప్రతి ఆలోచన వెనుకా మనుషులందరికి వర్తించే ఏవో విషయాలు ఉంటూనే ఉంటాయి. ఒకరి ఆలోచనలను చేరుకోడానికి వేరొకరికి భాష అడ్డంకి అయ్యినప్పుడు అనువాదాలు ఆ అడ్డంకి తొలగిస్తాయి. ఒకరి దగ్గరికి ఒకరిని తీసుకొస్తాయి.

అయితే, అడ్డంకులు తొలగించే ఈ అనువాదాలకే బోలెడు అడ్డంకులు. దినదిన గండం నూరేళ్ళాయుష్షు! అన్నట్టుగా ఇన్ని భాషలున్న ప్రపంచంలో, ప్రతి భాషలోనూ ఎంతో కొంత సాహిత్యం ఉన్నప్పటికీ, ’అనువాదం’ తప్పనిసరి అయినప్పటికి దానికో సముచిత స్థానం లేదు. (అమెరికాలో ఉందేమోనని అనుకున్నాను, ఈ పుస్తకం చదివేవరకూ!) అనువాదాలు చేసేవారికి గుర్తింపు లేదు. ఉపోద్ఘాతంలో చెప్పినట్టు, నాకో కాల్వినో రచన నచ్చితే నేను మరో కాల్వినో రచన వెతుక్కున్నానే గానీ, వీవర్ ఇంకే అనువాదాలు చేసారు? ఆయన స్వయంగా రాసినా పుస్తకాలున్నాయా? అని వెతకలేదు. ఇలా అనువాదకుడిని పూర్తిగా మర్చిపోయి, కేవలం మూలరచయితతో మమేకమైపోవటం అనువాదకుడి లభించే గొప్ప ప్రశంస అని వీవర్ ఒకానొక సందర్భంలో అభిప్రాయపడ్డారని ఈ పుస్తకంలో రాశారు. ఆ ప్రశంస సంగతి పక్కకు పెడితే, అనువాదకులకు కవర్ పేజి మీద తమ పేరు కనిపించటం దుర్లభం. అనువాదం చేసినందుకుగానూ ముట్టే డబ్బు ఏ మూలకూ రానిది. తమకు నచ్చిన ఒక రచనను తమ భాషలో పంచుకోవాలని ఉబలాటంతో అనువాదాలు చేసేవారే అత్యధికులు. ఎక్కడో పేరొందిన అనువాదకులు ఉన్నా, వారూ వారి పనితనానికి తగినంత విలాసవంతమైన జీవితాలు గడిపినవారు కారు. ఇన్ని సమస్యల మధ్య అనువాదం ఎలా మనగలుగుతుంది అన్న ప్రశ్నకు కాస్తో కూస్తో జవాబు దొరుకుతుందీ పుస్తకంలో.

నిర్లక్ష్యానికి గురవుతున్న ఒక కళని గురించి మాట్లాడేటప్పుడు, ఆ కళతో ముడిపడి ఉన్న వారిపై అసహనం చూపటం మామూలే! ఈ పుస్తకంలో రచయిత టోన్ అచ్చం అలాగే ఉంటుంది. ఆయన అనువాదాల తరుఫున వాదించే ప్రతి సందర్భంలో ఈ అసహనపు గొంతు వినబడుతూనే ఉంటుంది. తగిన గుర్తింపు రావటం లేదన్న నిస్పృహ కనిపిస్తూనే ఉంటుంది. కానీ అనువాదానికి తగినంత గుర్తింపు రాకపోవటంలో ప్రతి ఒక్కరి పాత్రనూ ఆయన బాలెన్సడ్ గా చూపడానికే ప్రయత్నించారు.

ఈ పుస్తకంలో ద్వారా నాలో కొత్త ఆలోచనలు కొన్ని సంగతులు —

నీ దారా? నా దారా? మన దారా? – Fidelity

ఏ అనువాదం గొప్పది? మూలానికి అతి దగ్గరగా ఉంటూ ముక్కముక్కలుగా విరిగిపోయిన వాక్యాలతో నిండి ఉన్నదా? లేక మూలం నుండి దూరమైనా అనువాదం చేయబడ్డ భాషలో చక్కగా చదివింపజేసేదా? రచయిత రాసినదానికి అనువాదకుడు తన సొంత interpretation ఇచ్చుకొని అనువాదం చేస్తే, అది మూలరచయిత సృజనను ఎద్దేవా చేసినట్టా? అనువాదకుడు రచయితకు, మూలరచనకు ఎంత faithfulగా ఉండాలి? – అనువాదాలకు సంబంధించి బోలెడు తర్జనభర్జనలు జరుగుతూ ఉంటాయి కదా! ఈ ఒరిజినల్‍ అత్యంత దగ్గరగా ఉండడాన్ని Fidelity అని, దాన్ని నిర్వర్తించటానికి క్లాసిక్స్ నుండి ఉదాహరణ తీసుకొని చెప్పారు. Ulysses కొన్ని దశాబ్దాలుగా ఇంటినుండి దూరంగా ఉన్నప్పుడు, అతడి కొడుకు వ్యవహరించిన తీరు, అనువాదకుడికి ఆదర్శం అని రచయిత అభిప్రాయం.

“Telemachus is the only one of the three who has multiple obligations: to his mother, to his father, to his island, to himself. Unlike the others, he does not even know his father, so the obligation to him is weaker than the others’. Yet it is he who acts on his fidelity to his father by going out to find word of him. He doesn’t simply lie around, like the dog, or come up with a ploy, like his mother; he takes his own odyssey, he speaks and acts cleverly like his father, and eventually he becomes his father’s ally, to save his island, to save his mother, and to find himself. Telemachus, who is not generally considered an example of fidelity, is the true representative of the translator, because he fulfills all of his obligations at once, and he acts, he imitates, he travels out of his world and out of himself in order to grow and help his whole world grow as well. And all while, staying faithful to his father. “

అటా? ఇటా? ఎటు? – Decision making

ఒక మంచి అనువాదానికి, అంత బాగా రాని అనువాదానికి గల కీలకమైన తేడాను చాలా సరళంగా చెప్పారు.

“Translation is above all a pattern of decisions,” Richard Sieburth told me, “and every local decision will commit you to decisions elsewhere. The mark of a bad translation is the completely erratic nature of the decisions. . . . Unlike a close reader, as a translator you are stuck with your decisions. You are forced to commit. The thing about translation is that it involves commitment. And another sign of a bad translation is when people are not willing to commit.”

ఈ మాటలకు ముందు, అనువాదాలు చేసేటప్పుడు తీసుకోవాల్సిన నిర్ణయాల గురించి, ఆ తీసుకోవటంలోని ఇబ్బందుల గురించి చర్చించారు. అనువాదాలు చేయబూనినప్పుడు ఉత్పన్నమైయ్యే సవాలక్ష ప్రశ్నలని దేనికి దానికి విడివిడిగా చూడకుండా, అన్నింటికిని నప్పే జవాబుని వెతకమన్నారు. ఇది అనువాదం చేయబోయేవారికి చక్కని సలహా అని నాకనిపించింది.

Translation is a pattern of decisions, not just a bunch of them. This is one reason why it’s impossible to criticize a translation by pointing out isolated mistakes; those “mistakes” might actually be the result of a great deal of balancing, for example, making up in one place for what had to be left out in another part of the work. As Sieburth added, “Someone once asked Richard Howard, ‘How would you translate this word?’ And he came back saying, ‘I do not translate words.’ What you translate is a system of relationships.” Or, as Ben Belitt has written, “great translation moves by touch, finding the matching shape, the corresponding rugosity even before it looks for the counterpart of meaning.”

కాకపోతే అనువాదాలు చదివేవారు, ఏది మెరుగైన అనువాదం అని ఎలా ఎంచుకోగలరు? అన్నదానికి ఈ సలహా వర్తిస్తుందా అంటే నాకు అనుమానమే! అనువాదాలు చదవడానికి ప్రధానకారణం మూలభాష వచ్చి ఉండకపోవటం. ఒకవేళ వచ్చినా, మూలాన్ని, అనువాదాన్ని పక్కపక్కనే పెట్టుకొని చదవటం వల్ల నిరుత్సాహమే తప్ప మరో మాట ఉండదు. అసలెప్పుడూ అనువాదాలనీ, మూలాన్నీ ఒకే చోట వేయకూడదు అన్న అభిప్రాయమూ వెల్లడించారు. నేను చదివిన కొంత మంది కవుల కవితలు బై-లింగ్వుల్ ఎడిషన్స్ ఉన్నాయి. గుల్జార్ / జావేద్ అఖ్తర్ కవితలు హింది-ఇంగ్లీషుల్లో ఉంటే, పాబ్లో నెరుదావి స్పానిష్, ఇంగ్లీష్లో ఉంది. మరప్పుడు ఒక పాఠకుడు మంచి అనువాదమని ఎలా ఎంచుకోగలడు? ఈ విషయంలో రివ్యూలు రాసేవాళ్ళూ అసలు కథను, అసలు కథనానికి ఎక్కువ స్థలం కేటాయిస్తారు గానీ, అనువాదాన్ని ఒకట్రెండు వాక్యాలలో తేల్చిపారేస్తారని ఈయనే అన్నారు. మరి ఒక పాఠకునికి అనువాదాల నాణ్యత ఎలా తెలుస్తుంది? అన్నది నా ప్రశ్న.

అనువాదమనెడి కళ!

అనువాదాల గురించిన పుస్తకం కాబట్టి, ఆ క్రాఫ్ట్ ను బాగా వివరించారు. అనువాదాలు చేసేవారిని సెకండ్ రేట్ ఆర్టిస్టులుగా కాకుండా  కళాకారులుగా ఎందుకు గుర్తించాలో ఈ పుస్తకం తేటతెల్లం చేస్తుంది. ముఖ్యంగా అనువాదమనగానే అంతా పనంతా ఒరిజినల్ రచయిత రాసేసి ఉంటాడు, దాన్ని కేవలం ఇంకో భాషలోకి మార్చటమే అని అనుకునేవారికి అర్థమయ్యేలా వివరించారు. ఒక భాషలోని పదాలకు మరో భాషలో సమానార్థాలు వెతికి పెడితే సరిపోతుందనుకుంటే అది అనువాదం కాలేదు. అనువదించేటప్పుడు మరెన్నో సమస్యలు ఎదురవ్వచ్చు. ఉదాహరణకు, నేను చదివిన ఒక చైనీస్ కథకు ఆంగ్లానువాదంలో reversible son-in-law అని పదం కనిపించింది. దాని గురించి ఫుట్‍నోట్లో వివరణ ఇచ్చారు, పెళ్ళాయ్యాక అమ్మాయి ఇంట్లోనే ఉండే అల్లుడు అని. అంటే మన భాషలో ఇల్లరికపు అల్లుడు. ఇది చదవగానే ఒక ఫ్రెండ్‍ని అడిగాను: మరి తెలుగు కథలో ’లెంపలు వేసుకోవడం’ అని ఉంటే, ఇంగ్లీషులో ఏమని రాయొచ్చు, self-slapping? ఆయన నవ్వేశారు. మరి మీరు?

అనువాదం, ది ఛాలెంజ్:

అనువాదాలు చేయడానికి కావాల్సిన problem solving skills గురించి ఈ మాటలు చూడండి:

Writing is neither a mystical event nor a series of conscious decisions. It’s a constant process of making decisions, solving problems, partly conscious and partly not. Translating involves every sort of decision a writer makes except for most of the ones critics and readers like to think and talk about, those minor things like characters, plot, imagery, theme. But then translators make a lot of decisions writers rarely have to make, about things extraneous to the original work, such as intent, consistency, essentiality, accuracy, and the relationships and lack of relationships between languages. As Jean Le Rond d’Alembert wrote in 1758, “If we were to measure merit merely according to problems solved, we would often encounter fewer problems in creating literature than in translating it.”

ఇందులోని కొన్ని ఛాప్టర్స్ కవితానువదాలకు, క్లాసిక్స్ అనువాదాలకు కేటాయించారు. నేను ఆయా చాప్టర్లను పైపైనే చదివాను. రెండూ నాకంత ఆసక్తి ఉన్న విషయాలు కావు కదా అని. కానీ, క్లాసిక్స్ అనువాదాలను గూర్చి చెప్పేటప్ప్డుడు ఒకే క్లాసిక్ మారుతున్న కాలం బట్టి అనువాదాల భాష ఎలా మారుతూ ఉంటుందో బాగా చెప్పారనిపించింది. అలాగే, వేరే సందర్భంలో ఏదో ఒక కాలంలో ఒక దేశంలో వాడే భాషను, ఆంగ్లంలో అనువదించేటప్పుడు అట్లాంటి భాష లేదు కాబట్టి, అనువాదకుల స్వయంగా ఒక style of englishను ప్రవేశపెట్టటం లాంటివి ఆసక్తికరంగా అనిపించింది. అంతదాకా ఎందుకు, హారీ పాటర్ సీరీస్ ను హిందిలోకి అనువదించేటప్పుడు మంత్రాలకి వాటికి సంస్కృతాన్ని వాడుతున్నారట.

“Rowling invented a great number of words and phrases for the books such as spells, incantations, magical words, items, and place names. Many of these words involve wordplay, rhyming, and historical references that are difficult to translate. A large number of spells are drawn from or inspired by Latin, and have a certain resonance with English speakers. For example, priori incantatem (a spell which causes the last spells performed by a wand to be reproduced in reverse order) would be familiar to many English-speaking readers as the words prior (previous) and incantation (spell, charm). To create a similar effect in the Hindi version, the Sanskrit, typical in mantras, has been used for the spells. Some translators have created new words themselves; others have resorted to transliteration.” 

అనువాదాలూ, మానవసంబంధాలు.

ఇహ, అనువాదాల చేసే మనుషుల గురించి, వారి మధ్య అనుబంధాల గురించి చదువుతుంటే భలే ముచ్చటేసింది. ముఖ్యంగా ఒకే కుటుంబసభ్యులు కలిసిమెలిసి అనువాదం చేయటం. వేర్వేరు భాషా నేపథ్యంగలవారు అనువాదాలు చేస్తూ ప్రేమలో పడ్డమో, లేక అనువాదాలు చేస్తూ కాపురాలు చేస్తున్నారనో చదవటం ఆనందమూ, ఆశ్చర్యమూ కలిగించింది.

రచయిత-అనువాదకుడు-ఎడిటర్-పబ్లిషర్ మధ్య ఉన్న సంబంధబాంధవ్యాలను అమెరికా కోణం నుండి చెప్పుకొచ్చారు. అంత ఆశాజనకంగా లేదు పరిస్థితిని అని పెదవి విరచినట్టే అనిపించింది నాకు. అనువాదుకులకు జీతభత్యం సరిగ్గా లేకపోవటం, అనువాదుకులే తాము చేస్తున్న పనిని గురించి చులకనగా మాట్లాడ్డం, పబ్లిషర్లు అనువాదుకుల కన్నా రచయితలకే అధిక ప్రాధాన్యం ఇవ్వటం లాంటి ఎన్నో సంగతులు చర్చించారు.

రచయిత-అనువాదకుడి మధ్యనుండే గిల్లికజ్జాల గురించి, కొన్ని సమయాల్లో ఉండే అనుబంధం గురించి వీలైనన్ని చోట్ల సోదాహరణంగా వివరించారు. అనువదించేటప్పుడు రచయిత జోక్యం ఎంత ఉండాలి, ఎలా ఉండాలి అన్నదీ చర్చించారు. పోయినోళ్ళ రచనలు అనువదించుకోవటం ఉత్తమం అననిపించినా, రచయిత రాసినదాన్నే కాకుండా రచయిత భావావేశాలని కూడా అర్థం చేసుకుంటే అనువాదం మరింత బాగుండచ్చు అని కూడా అన్నారు. అనువాదాల విషయంలో వివాస్పద రచయితగా పేరు తెచ్చుకున్న మిలన్ కుందేరాను మాత్రం ఏ మాత్రం జంకకుండా అనాల్సినవి అన్నారు. అనువాదకుడూ, రచయితా మధ్య సఖ్యత కుదిరితే ఆ అనుబంధం ఎంత బాగుంటుందో తెలిపే విధంగానూ ఉదాహరణలు ఇచ్చారు.

అమెరికన్ విశ్వవిద్యాలయాల్లో ట్రాన్సలేషన్ కోర్సులు గురించి చాలా చెప్పారు. నాకా అకెడమిక్ బాక్‍గ్రౌండ్ లేకపోవటం అందులో చాలా విషయాలు నాకు సరిగ్గా అర్థం కాలేదు. ట్రాన్సలేషన్ కోర్సును నడపడంలో సాధకబాధకాల గురించి ఆ నేపథ్యం ఉన్నవారికి బాగా అర్థం అవుతుందనుకుంట.

చివరిగా..

రైటింగ్ ప్రాక్టీస్ చేసేవారిలో, సొంత సృజన అంతగా అక్కరకురాని రోజుల్లో, రచనపై పట్టు సన్నగిల్లకుండా ఉండేందుకు అనువాదాలు చేస్తూ ఉండచ్చు అన్నది నేను విన్న అభిప్రాయం. ఖాళీగా ఉండే బదులు, అనువాదాలైనా ఒకే! అన్న వైఖరి మాట. కానీ ఈ పుస్తకం చదివాక, అసలు రచనపై ఏ మాత్రం ఆసక్తి ఉన్నవారైనా ఒకటో అరో రచనలను అనువాదం చేయడం సర్వోత్తమం అనిపించింది. ఏకకాలంలో మనలోని పాఠకునినీ, రచయితనీ పరీక్షించే exercise అనువాదం. ఒకవైపు ఒరిజినల్‍లో ఉన్న పనితనాన్ని తీక్షణంగా పరిశీలించే అవకాశం ఇస్తూనే, మరో వైపు ఆ పరిశీలన్నింటిని మరో భాషకు, సంస్కృతికి తగ్గట్టుగా సమకూర్చటంలో ఉన్న నేర్పుని వెలికితీస్తుంది. ఆ విషయం బాగా బోధపడేట్టు చెప్పారీ పుస్తకంలో.

అనువాదాలపై ఆసక్తి, కాస్తంత తీరకా ఉంటే చదవదగ్గ పుస్తకమనే చెప్తాను. రాసేవారికి చక్కని సలహాలు ఉన్నాయి. చదివేవారికి అనువాదకులపై గౌరవం పెంపొందించే విషయాలు ఎన్నో ఉన్నాయి. ఒకేసారి చదువుకోవడం కన్నా, అప్పుడప్పుడు కొన్నేసి అంశాలు చదువుకుంటూ పోతే అనువాదాలపై లోతైన విశ్లేషణ చేసే అవకాశం కలిపించగల పుస్తకం.

ఇది మొత్తం అమెరికా నేపథ్యంతో ఉన్న పుస్తకం. మన అనువాదాల గురించి ఏవైనా పుస్తకాలున్నాయా? తెలుగు నుండి ఇతర భాషలకు, ఇతర భాషల నుండి తెలుగుకి అనువాదితమైన రచనలు ఎలాంటివి? వాటి మార్కెట్ ఏంటి? ఇన్ని భాషలున్న మన దేశంలో అనువాదం ఏ స్థానంలో ఉంది?  లాంటివి బేతాళ ప్రశ్నలు అనిపించకపోతే ఓపికున్నవారు అభిప్రాయాలను పంచుకోగలరు.

Book Details:

Performing without a Stage – The Art of Literary Translation

Author: Robert Wechsler

Download link for the book under Creative Common License. 

Further links on Translation:

William Weaver talking about translation, with Paris Review

Interview with Margaret Jull Costa on BookSlut

Thirwell’s “The Joyful Side of Translation”