చిలుక తెచ్చిన చీటీలలో చిరుగాలి సితారా సంగీతం – శివసాగర్ కవిత్వం

వేరు వేరు శివసాగర్ కవితలనుంచి కొన్ని ఖండికలను ఉదహరిస్తాను.  ఈ కవితల్లో కొన్ని లయాత్మకంగా ఉంటాయి. కొన్ని ఉండవు. రకరకాల ప్రక్రియలు, ప్రతీకలు కనిపిస్తాయి. జానపద గీతాలు, పూర్వ కవిత్వం, వర్తమాన చరిత్రలు రచయితకు బాగా పరిచయమేనని చాలా కవితల్లో అనిపిస్తుంది.  అన్ని కవితల్లోనూ తేలికగా చదివించే గుణం ఉంటుంది. ప్రతికూల పరిస్థితుల్లో సైతం భవిష్యత్తుపై సడలని ఆశ, బలమైన నమ్మకం కనిపిస్తాయి. కింద పడ్డా పైకి లేస్తాననే నిబ్బరం ఉంటుంది. నిరాశ ఎక్కడా కనిపించదు. ఓటమి ఎక్కడా వినిపించదు. ధైర్యం, ధిక్కారం కనిపిస్తాయి.  ప్రతి కవితా చేస్తున్నది తాత్విక ప్రచారమే ఐనా, కవిత్వం లేని పంక్తులు తక్కువ. వస్తువు పట్లా, నిర్మాణం పట్లా, వ్యక్తీకరణ పట్ల శ్రద్ధ కనిపిస్తుంది. అందుకే ఆయన మాటలు మన దైనందిక భాషలో భాగమై అనుకోనిచోట్ల అకస్మాత్తుగా కనిపించి ఆశ్చర్యపరుస్తాయి.
కొన్ని చిన్న కవితలు పూర్తిగా ఇచ్చాను. చాలా కవితల్లోంచి కొన్ని భాగాలు మాత్రమే ఇచ్చాను. కవితలో పాదాలు ఇవ్వనిచోట్ల … గుర్తు ఉంటుంది. కవితలు కాలక్రమంలో ఉన్నాయి; రచయితలో పరిణామాలని కొంతమటుకు గమనించవచ్చు.

ఎర్రని తూర్పు వాకిలిలో నిలుచొని
బందూక్‌లో మందు మరింతగా దట్టించి
పక్కనే ఉంచుకొని
నా రక్తంతో రాస్తున్నాను ఈ బహిరంగ లేఖ
…
కాలం పురోగమిస్తుంది-ఆగదు
విప్లవం జ్వలిస్తోంది-చావదు
ఉద్యమం నెలబాలుడు
పెరిగి పెద్దవాడై
వినూత్న జీవన మహాకావ్యాన్ని రచిస్తాడు-తప్పదు
(ఉద్యమం నెలబాలుడు, 1971; చౌదరి తేజేశ్వరరావు “విప్లవ విద్రోహాన్ని” నిరసిస్తూ రాసిన దీర్ఘకవిత మొదటి, ఆఖరి పాదాలు)

వటవృక్షాలు అలసిపోయాయని
గాలివీయటం మానదు
తీరంలో తీరిగ్గా ఒక కునుకేద్దామనుకున్నా
అలజడి అల ఆగదు
ఓరి! ముసిలీ!
నీ నడుం జారి నెత్తి నేలకు రాసినా
మా కత్తుల కోలాటం ఆగదు
నీ విప్లవ విద్రోహం సాగదు
(కత్తుల కోలాటం ఆగదు, 1973)

మేరిమి కొండల్లో మెరిసింది మేఘము
ఉద్దమాల కొండల్లో ఉరిమింది మేఘము
కురుపము కొండల్లో కురిసింది వర్షము
సరిగ మొలస కొండల్లో సాగింది వర్షము
ఏరు మీద ఏరొచ్చెరా! ఓ! జాలరన్నా!
ఏరు ఎచ్చుగా పారెరా! ఓ! జాలరన్నా!
మెండుచీకటి కమ్మెరా!
…
తెరకొయ్య విరిగినా, తెరచాప చిరిగినా
కోటిపడగలు విప్పి ఏరు బుస కొట్టినా
మొనగాడు తమ్ముణ్ణి మొసలి మింగేసినా
ఎదిగిన అమ్మణ్ణి ఏరు కాటేసినా
గుండె జారిన దండు గంగాకు మొక్కినా
పల్లెకారుల్లోనా కల్లోలం పుట్టినా
గుండెలోని ఆశ-ఎర్ర-జెండగా! ఎగరాలి
కళ్ళలోని కాంతిబాట వెలిగించాలి!
చీకటిలో మిణుగురు చూడటం తెలవాలి
పట్తుదల ప్రాణంగా పడవ నడిపించాలి!
చుక్కాని చేపట్టరా ఓ జాలరన్నా!
…
(ఏటికి ఎదురీదు వాళ్ళమురా, 1973)

ప్రభుత్వ చక్రాలు కదలవు
ఇంజన్‌లో డూం జాయింట్
ప్రమాదాన్ని సూచిస్తోంది
ప్రభుత్వ దమనకాండ ఎక్స్‌ప్రెస్‌కు
లైన్ క్లియరెన్స్ లేదు.
…
ఢిల్లీ తుగ్లకాబాద్ రైల్వేయార్డ్‌లో
ప్రభుత్వానికి పిచ్చెక్కింది
కాలనీలో పిల్లల్ని పెద్దల్ని
వెంటబడి కరుస్తుంది
…
ప్రభుత్వానికి నెర్వస్ బ్రేక్‌డౌన్
పరిస్థితి ప్రమాదంగా ఉంది
ప్రభుత్వం ఆసుపత్రి పాలయ్యింది
…
“హలో హలో హలో
హలో! డాక్టర్ కాలచక్రం గారూ
ఎలాఉంది పేషంట్ ప్రభుత్వం?
ఏ సంగతీ చెప్పారు కాదు?”

“ఆపరేషన్ సక్సెస్
పేషంట్ ఎంతో కాలం బతకదు.”

(రెడ్ సిగ్నల్, 1974: రైల్వే కార్మికుల సమ్మె సందర్భం)

ఈ రాత్రి
ఉరికంబం  భయంతో వొణికింది
ఉరితీయబడ్డ  శిరస్సు
సగర్వంగా చదివిన
మానవుని ప్రోగ్రెస్ రిపోర్ట్ విని

ఈ రాత్రి
ఉరికంబం  గజగజా వణికింది
ఉరితీయబడ్డ  శిరస్సు పెదాలపై
చెదరని చిరునవ్వుని చూసి

ఈ రాత్రి
ఉరితీయబడ్డ  శిరస్సు
ఉరినే ఉరితీసింది

(ఉరికంబం వణికింది, 1975; భూమయ్య, కిష్టగౌడ్‌లను ఉరి తీసినప్పుడు)

బందిఖాన బృందావనంలో
ఒంటరిది
ఎవరికీ కానిది (?)
ఓ పువ్వు పూసింది
ఓ విరజాజి విరిసింది

పొద్దు కునికే వేళ
తన ఒంటరితనాన్ని
తలచుకొని
అది వేదనాశకలమయింది
…
తన కోసం కాక
అందరి కోసం వసంతం
దాని ఆకాంక్ష దాని తపన

(ఓ పువ్వు పూసింది, 1977; జైల్లో సెల్ ఎదురుగా ఉన్న ఒంటరి గులాబిమొక్కను చూస్తూ – ఇదే శీర్షికతో చలం కవితాత్మక కథ ఉంది)

విత్తనం చనిపోతూ
పంటను వాగ్దానం చేసింది

చిన్నారి పువ్వు రాలిపోతూ
చిరునవ్వుతో కాపును వాగ్దానం చేసింది

అడవి దహించుకుపోతూ
దావానలాన్ని వాగ్దానం చేసింది

సూర్యాస్తమయం చేతిలో చేతిలో చేయివేసి
సూర్యోదయాన్ని వాగ్దానం చేసింది.

అమరత్వం రమణీయమయింది

అది కాలాన్ని కౌగిలించుకొని
మరో ప్రపంచాన్ని వాగ్దానం  చేసింది

(అమరత్వం, 1985; మొదటి వాక్యం ఎంగెల్స్, గెథేల దట)

ఆకాశం అరటావు మీద
భూదేవంత భావాన్ని
వచనకవితలో బంధించి
బట్వాడా చేయమని రాశావు
ఏం రాయను?

పొద్దస్తమానం
పనిపాటల్లో పడి
కన్నెత్తైనా చూడటం లేదని
అలిగి
కవిత
కన్నారింటికి వెళ్ళిపోయింది
…
అది నా ఆరిన పెదాలపై
రాలిన జ్ఞాపకాలను గుర్తు చేస్తూ
చిరుకోపంతో పెట్టుకున్న ముద్దును
చిరకాలం గుర్తుంచుకుంటాను

(పది వసంతాలు, 1980; సృజన పదవ వార్షికోత్సవం కోసం కవిత కోరినప్పుడు)

రెండు నేత్రాలు
ఒకే దృశ్యం
రెండు పెదాలు
ఒకే నిశ్శబ్దం
రెండు హస్తాలు
ఒకే శిల్పం
రెండు  జీవితాలు
ఒకే ఒక్క విప్లవ స్వప్నం
నేను చితాభస్మం
ఆమె ఫీనిక్స్

(ఫీనిక్స్, 1987)

కన్నీటి చుక్కలా
కాలం మెరుస్తోంది
అవునా!

సూర్యోదయాన్ని
నీవెంట తీసుకొచ్చావు
సెలయేటి గలగలల్ని
నీవెంట తీసుకొచ్చావు
జీవిత నిర్వచనాన్ని
నీవెంట తీసుకొచ్చావు
ఇప్పుడు మమ్మల్ని విడిచి
నీవు వెళ్ళిపోయావు

కాలం

కన్నీటిబొట్లుగా
బొటబొటా రాలుతోంది
ఇక్కడ ఏకాంతంలో
నీకోసం నిశ్శబ్దంగా విలపిస్తాను…
ఏక్‌తార్! నిన్ను వేడుకుంటున్నాను
నా విషాదాన్ని వెక్కిరిస్తూ
జీవన సంగీతాన్ని వినిపించు
వినిపించు, వినిపించు

(ఏక్‌తార్, 1987; కామ్రేడ్ కొల్లిపర నరసింహారావు స్మృతికి)

సూర్యుడు నేతగాడు
తన కిరణాల దారాలతో
ఆకాశం మగ్గం మీద
ఇంద్ర ధనుస్సు వ్యూహాన్ని నేస్తాడు

సూర్యుడు వేటగాడు
తన కిరణాల బాణాలతో
ఆకాశం అరణ్యంలో
చీకటి చిరుత పులుల్ని వేటాడుతాడు

సూర్యుడు ప్రియుడు
కోటికిరణాల తొలికాంతిలో
ఆకాశం అంతస్తు దిగి
భూదేవి మూగకన్నుల్ని మనసా ప్రేమిస్తాడు

(సూర్యుడు, 1987; రహస్య జీవితంలో శివసాగర్ పేరు – రవి)

ఆకాశం నెలవంక
నెలవంక సొరచేప
నెలవంకలో సొరచేప
సొరచేప పసిపాప…!

ఆకాశంలో నెలవంక
నెలవంక! నెలవంక
(నెలవంక; 1988; ఆరున్నర పేజీల Stream of Consciousness  కవితలో మొదటి ఆరు పాదాలు

అమ్మా! నన్ను కన్నందుకు
విప్లవాభివందనాలు!

పొలాలలో పరిగె గింజ
ఏరుకునే వేళలందు
అమ్మా! నన్ను కన్నందుకు
విప్లవాభివందనాలు!

పక్షుల రాగాల నడుమ
గరికపూల పాన్పు మీద
అమ్మా! నన్ను కన్నందుకు
విప్లవాభివందనాలు!

రాలిపడిన పూవులకై
గాయపడిన పిట్టలకై
ప్రాణమివ్వ నేర్పినావు
అమ్మా! నన్ను కన్నందుకు
విప్లవాభివందనాలు!
…
చావు నన్ను సమీపించి
గుసగుసలాడకముందే
ఆంక్షలసంకెళ్ళు దాటి
నిన్ను ఒక్కసారి చూడాలని
నా చివరి కోర్కె, చివరి కోర్కె –
అమ్మా! నన్ను కన్నందుకు
విప్లవాభివందనాలు!
…
(అమ్మా, 1988; శివసాగర్ ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో ప్రవేశించకూడదని పీపుల్స్‌వార్ ఆంక్ష అట)

కాలానికి ఒక కవి కావాలి!
ఒక కవిత కావాలి!
అందుకనే కాలం కడుపుతో ఉండి
శ్రీ శ్రీ ని కన్నది
…
(శ్రీ శ్రీ, 1988)

ఉరితీయబడ్డ పాటనుండి, చెరపడ్డ జలపాతం నుండి
గాయపడ్డ కాలిబాట నుండి
ప్రాణవాయువునుండి, వాయులీనం నుండి
తిరిగి వస్తాను
తిరిగి లేస్తాను
నా కోసం ఎదురు చూడు
నా కోసం వేచి చూడు
…
పక్షులు చెట్లకొమ్మలకు సంగీతాన్ని అలంకరించే వేళ
శిశిరంలో రాలిన ఆకులు జీవితసత్యాల్ని విప్పిచెప్పే వేళ
తల్లి చనుబాలు నా గీతాలపై ప్రవహించే వేళ
ఎందరో నన్ను మర్చిపోయిన వేళ
…
తిరిగి వస్తాను
తిరిగి లేస్తాను
“నా పేరు మృత్యుంజయుడు
నా కోసం ఎదురు చూడు”
నా కోసం వేచి చూడు.

(నా కోసం వేచి చూడు, 1988)

నా ఫిడేల్ రాగాల డజానా!

ఎవ్వరని ఎంతువో నన్ను? నేననంత
శోక భీకర తిమిరదేశాధిపతిని
…
నల్ల ధనమేల ప్రవహించు తెల్లని దేశములకు?
కిక్‌బ్యాక్ లేల కడతేరు స్విస్ బ్యాంకులయందు?
ఏల మూసి పారు? దోమ లేల ముసురు?
ఏల నా బుల్లెట్‌ప్రూఫ్ హృదయమ్ము ప్రేమించు నిన్ను?
…

( విదూషకుని ప్రేమలేఖ, 1988; పఠాభి, కృష్ణశాస్త్రి, తిలక్‌లను పేరడీ చేస్తూ)

జీవితం ఒక్కటి
జైళ్ళు అనేకం!
జీవితాలు అనేకం
ఎక్కడైనా జైలు ఒక్కటే

(జీవితం ఒక్కటి జైళ్ళు అనేకం, 1989; నెల్సన్ మండేలా మీద రాసిన కవితలో ఆఖరు పంక్తులు

శంభూకుడు పెదాల మీద చిరునవ్వుతో
రాముణ్ణి వధిస్తున్నాడు
ఏకలవ్యుడు ద్రోణుని బొటనవేలును
గొడ్డలితో నరుకుతున్నాడు
బలి తన చిరుపాదాలతో వామనుణ్ణి
పాతాళానికి తొక్కేస్తున్నాడు
…
ఓహో..!
ఇప్పుడు నడుస్తున్న చరిత్ర
పరమ ఛండాల చరిత్ర

(నడుస్తున్న చరిత్ర, 1984)

జీవితమా!

నా యవ్వనాన్ని తిరిగి నా కివ్వు!
పొదలో పొంచివున్న అడివి ఎలుగు
నాపై కౄరాతికౄరంగా దాడి చేసే వేళ

నడిరాత్రి వెన్నెలమ్మ
నిశ్శబ్దంగా నా దరి చేరి
ప్రేమతో నన్ను సాదరంగా అనునయించే వేళ

జీవితమా!
నా యవ్వనాన్ని తిరిగి నా కివ్వు
జీవితానికి మరణానికి మధ్య
నన్ను హల్లో, అని పలకరించే
సరిహద్దు రేఖ మీద
పసిపాపలాంటి వృద్ధాప్యంలో
నిబ్బరంగా నిలబడి
చిరుగాలి సితారా  సంగీతాన్ని
పలికించే వేళ, పలవరించే వేళ

జీవితమా!
నా యవ్వనాన్ని తిరిగి నా కివ్వు!

(జీవితమా! నా యవ్వనాన్ని తిరిగి నా కివ్వు!; 2002; ఖమ్మం అడవిలో చుట్టుముట్టిన పోలీసుల్ని తప్పించుకున్న మర్నాడు రాసింది)

నేను  మునిగే పడవలో
హాయిగా నిద్రపోతున్నాను
వల విసిరి
కలల చేపల్ని పట్టుకుంటాను
…
నేను నిప్పును, నీరును
రణరంగంలో పోరాడే
లక్షలాది సైనికుల్లో
నేనొక సైనికుణ్ణి
సైనికుణ్ణి నేనే!
ర్రణ ర్రంగాన్నీ నేనే!

నేను  మునిగే పడవలో
హాయిగా నిద్రపొతున్నాను
వల విసిరి
కలల చేపల్ని పట్టుకుంటాను

నేను సమాధి పక్క
నవ్వుతూ కూర్చున్నాను
హృదయ తంత్రుల్ని మీటి
జీవన సరాగాన్ని వినిపిస్తాను

(నేను, 2003)

ఈ వ్యాసంలో ఉదహరించిన కవితలన్నీ శివసాగర్ కవిత్వం (1968 – 2004) పుస్తకం నుంచి తీసుకున్నవి. గెరిల్లా విప్లవగీతాలు (1972),జనం ఊపిరితో (1974), పది వసంతాలు (1983), నెలవంక (1988), నడుస్తున్న చరిత్ర  (2004?) అనే సంపుటాల్లో ఉన్న కవితలు, ఆ సంపుటాలకు చేరా, వరవరరావు, గుడిపాటి, శివసాగర్ వ్రాసిన ముందు మాటలు ఈ సంకలనంలో ఉన్నాయి. చాలా కవితలకు శివసాగర్ కొత్తగా చేర్చిన వివరణలు, ఇంటర్వ్యూలు, ఈ కవితల నేపధ్యాన్ని అర్థం చేసుకునేందుకు ఉపయోగకరంగా ఉన్నాయి.

1968కి ముందు శివసాగర్ ఎటువంటి కవిత్వం రాశారో తెలీదు. ఉద్యమం నెలబాలుడు పుస్తకం గురించి ఈ పుస్తకంలో ప్రస్తావనలున్నాయి కానీ ఆ పుస్తకంలో కవితలన్నీ ఈ పుస్తకంలో ఉన్నాయో లేదో తెలీదు.

పుస్తకాన్ని అందంగా, శ్రద్ధగా, కాళ్ళ వేసిన ముఖచిత్రంతో ప్రచురించారు. అచ్చు తప్పులు తక్కువే కాని, ఇబ్బంది పెట్టాయి.

************

శివసాగర్ కవిత్వం (1968 – 2004)
స్వేచ్ఛ ప్రచురణలు, ఖమ్మం
Bahujan Book Syndicate, Hyderabad
2004

For copies (I am not sure whether they are still available)
B. Shakuntala
16-11-20/6/1/1, Flat No. 403
Vijayasai Residency
Saleem Nagar, Malakpet
Hyderabad, 500 036

299 pages; 100 Rs.