అభినయ దర్పణము -6

(ఈ శీర్షికలో వస్తున్న వ్యాసాలు ఇక్కడ చూడండి)

తాళ లక్షణము

అంబరంబున నల తకారంబు పుట్టె
ధారుణిని నుద్భవించె ళకార మెలమి
దనరి యీ రెండునుం గూడిఁ దాళ మయ్యె
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 42

తకార ళకారములకు స్వరూపదేవతలు
పరఁగఁ దకారమె యీశుం
డరయ ళ కారంబె శక్తి యా శివశక్తుల్
పరఁగఁగ, వారల కూటమి
గరిమను దాళంబు నయ్యెఁ గస్తురిరంగా ! 43

తాళాధి దేవతలు

అల తకారంబునకు వేల్పుఁ దపనుఁ డయ్యెఁ,
గోరి శశి దేవతయ్యె ళ కారమునకు,
నిలను దాళంబునకు వేల్పు లినుఁడు శశియు,
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 44

తాండవ నృత్య లక్షణము
అల తకారంబె తాండవ మయ్యె మిగుల
మఱి ళ కారంబె నృత్యమై మహిని వెలసె
దనర నీ రెండుఁ గూడినఁ దాళ మయ్యె
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 45

నట్టువు లక్షణము

సారజ్ఞుఁడై నాట్యచర్యుఁడు నై నృత్య
శిక్షయందలి నేర్పు చెలఁగువాఁడు
సూళాదిసంకీర్ణ తాళాదుల నెఱింగి
భావజ్ఞుఁ డగుచును బరఁగువాఁడు
హస్తభేదంబులు నల మండలాదులు
నంగరేఖలుఁ దెల్పి యలరువాఁడు
గాయకుఁ డై తాను ఘనకీర్తిశాలి యై
కాలనిర్ణయములు గలుగువాఁడు

మఱి నవరసములు నెఱింగి మెఱయు వాఁడు
బండితుం డన సుగుణి యై ప్రబలువాఁడు
ధరను నట్టువు గాఁ జెల్లుఁ దగవు గాను
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 46

నట్టువున కంగదేవతలు

విను బాహుమూల వాణియు
ననువుగ నదె బాహుమధ్యమం దిందిర దా
నెనయఁ గరాగ్రమునన్ మృడ
ఘన వామకరంబునందుఁ గస్తురిరంగా ! 47

మఱి బాహుమూల బ్రహ్మయు
హరువుగ నా బాహుమధ్యమందున హరియుం
బరఁగఁ గరాగ్రం బీశుఁడు,
గరిమను దక్షిణ కరాన కస్తురిరంగా ! 48

గాయకుని లక్షణము

ఎలమి స్వరజ్ఞానంబును
సరవి లయజ్ఞానమును సుశారీరంబున్
గలపండితుఁడై ధైర్యముఁ
గలవాఁడగు గాయకుండు, కస్తురిరంగా ! 49

పాత్ర లక్షణము

సరసిజ నేత్రియై సౌందర్యశాలియై
చెండ్లను గెల్చు పాలిండ్లతోను
సరవిగా రత్నభూషణములు ధరియించి
చిఱునవ్వు మోమునఁ జెలువు మీఱఁ
గాల నిర్ణయములు గలిగి భావ మెఱింగి
గాననృత్యములందు ఘనత మీఱి
నవరసచాతుర్యనయమును సంపద
దగువిలాసమును శాంతంబు గల్గి

కూర్మి దాతృత్వమును గల్గి గుణము గల్గి
మెలఁత తొలకరిమెఱుపు నెమ్మేనితోడఁ
జెలఁగునది పాత్ర యనఁ జెల్లు, శ్రీనుతాంగ !
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 50

పాత్ర దశప్రాణములు

నిరతము రూపు రేకలును నిల్కడ వేగముఁ గల్గి కాంతియుం
బరఁగఁగ దృష్టిభేదమును బాటయు వాగ్జరి గల్గి మిక్కిలిన్
అరుదుగ సంతసం, బొదవి యంతట వేసటలేక యుండుటల్
బరువిడి యీ పదిం జెలికిఁ బ్రాణము, గస్తురిరంగనాయకా ! 51

పాత్రాంగ దేవతాలక్షణము

బ్రహ్మరంధ్రానకుఁ బరఁగ సదాశివుల్
ఫాలంబునకు క్షేత్రపాలకుండు
సరవి గంఠానకు శాస్త్రాయనీశక్తి
యెలమి వక్షంబునం దీశ్వరుండుఁ
బరఁగఁగా గౌనందుఁ బరమేష్ఠి విష్ణువుఁ
గనుఁజూపులకును శృంగారరసము
నుదరంబునందున నొనరంగా గణపతి
గర నాభియందును దారలమర !

వరుణ వాయువు లూరులవైపుగాను
దరుణినెమ్మోమునందు సుధాకరుండు
నంగదేవత లివి పాత్ర కనువుగాను
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 52

బాహుమూలంబునఁ బరమేష్ఠి యాబాహు
మధ్యమందునను శ్రీమాధవుండు
ఘనముగా బంధమందున నుమాపతియుఁ గ
రాగ్రమందునను బార్వతియుఁ దనరె
నదె బాహుదండంబునందుఁ ద్రిమూర్తులు
గోవిందుఁ డమరె నంగుష్ఠమందుఁ
దగె షణ్ముఖుండును దర్జనియందునఁ
బరఁగె మధ్యమున భాస్కరుండు

మారుతుఁ డనామికందు నమరెఁ గనిష్ఠ
కందు గురువును గరతలమందు శశియు
నలరెదరు పాత్రకున్ వామహ స్తమునను
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 53

భుజమూలమున ధాత్రి భుజమధ్యమున వాణి
బాహుదండంబునఁ బార్వతియును
మణిబంధమున రవి మఱి కరాగ్రం బింద్రుఁ
డంగుష్ఠమునను దా నంగజుండు

తర్జనియందునఁ దనరఁ బావకుఁడును
గరిమ మధ్యమునను గమలభవుఁడు
నరయ ననామిక కంబర మే వేల్పు
దగఁ గనిష్ఠికకు గంధర్వు లరయ

నెలమిఁ గరతలమందున నిద్ధరయును
నమరి పాత్రకు దక్షిణహ స్తమునను,
వెలసియుందురు వేల్పులు వేడ్క మీఱ
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 54

పాత్రగమన లక్షణము

హరిహంసదంతిలావక
వరశిఖి కుక్కుట బకాదివరగమనములున్
నిరతంబు దెలిసి పాత్రయు
గరిమను వెలయంగవలయుఁ గస్తురిరంగా! 55

నేత్రభేద లక్షణము

అలోకితావలోకిత
జాలప్రలోకితవిలోక సమసాచియునున్
ఉల్లోకి తానువృత్తముఁ
గా లలి నేత్రములు చెలఁగుఁ గస్తురిరంగా ! 56

ఇక్కడ సంస్కృత అభినయ దర్పణం నుండి కొన్ని విషయములు –

శ్లో!! ఆఙ్గికో వాచిక స్తద్వాహార్య స్సాత్త్వికః పరః !
చతుర్థాభినయ స్తత్రచా2జ్ఞికో2జ్గైర్నదర్శితః !
వాచావిరచితః కావ్యనా2టకాదిషువాచికః !
ఆహార్యోహారకేయూరవేషాది భిరలఙ్కృతిః !
సాత్వికస్సాత్వికైర్భావైర్భావ్ఙజైశ్చనిదర్శితః !!

ఈ అభినయము , ఆంగికము, వాచికము, ఆహార్యము, సాత్వికము అను నాలుగు విధములు కలది. అందు అంగములచేత చూపబడునది ఆంగికము, మాటలచేత తెలుపబడినది వాచికము, ఇది కావ్యనాటకాదులందు గానబడుచున్నది, హారకేయూరాదుల నలంకరించుకొనుట ఆహార్యము. సాత్వికాది భావములచేత అభినయించెడు పదభావము సాత్వికము, అని భావజ్ఞులచేత చెప్పబడుచున్నది.

శ్లో!! అజ్ఞికా2భినయత్రైవిధ్యమ్

శ్లో!! అత్రాఙ్గికో2ఙ్గప్రత్యఙ్గోపాఙ్గభేధాత్త్రిధామతః

ఆంగికాభినయము – అంగాభినయము, ప్రత్యంగాభినయము, ఉపాంగాభినయము అని మూడు విధములు కలది.

అఙ్గలక్షణము

శ్లో!! అంగాన్యత్రశిరోహస్తౌకక్షఃపార్శ్వకటీతటౌ
పాదావితిషడుక్తానిగ్రీవామప్యపరేజగుః!!

ఈ అంగాభినయమందు తల, చేతులు, చంకలు లేక పార్శ్వములు, నడుము, పాదములు ఈ యారును అంగములనబడును. కొందరు కంఠమును సయితము అంగమని చెప్పెదరు.

ప్రత్యఙ్గలక్షణము

శ్లో!! ప్రత్యంగానిత్వథస్కంథౌ బాహుప్రుష్ఠం తథోదరమ్!
ఊరూజఙ్ఘెషెడిత్యాహు రపరే మణిబన్థకౌ!
జానునీకూర్పరమితిత్రయ మప్యధికం జగుః!!

ప్రత్యంగాభినయమందు మూపులు, చేతులు, వీపు, కడుపు, పిక్కలు ఈ యారును ప్రత్యంగములు. కొందరు మణికట్లు, మోకాళ్ళు, మోచేతులను కూడా ప్రత్యంగములని చెప్పుదురు.

ఉపాఙ్గలక్షణము

దృష్టిభ్రూపుటతారాశ్చకపోలౌనాసికాహనుః !
అధరోదశనాజిహ్వాచుబుకం వదనం తథా !
ఉపాంగాని ద్వాదశైతే శిరస్స్యంగాన్తరే తథా !
పార్ష్ణిగుల్ఫౌ తథాంఙ్గుళ్యఃకరయోఃపదయోస్తలే !
ఏతాని పూర్వశాస్త్రానుసారేణోక్తానివైమయా !!

చూపు, ఱెప్పపాటు,నల్లగ్రుడ్డు,చెక్కిళ్ళు, ముక్కు, దవుడలు, అధరము, దంతములు, నాలుక,గడ్డము,మొగము,శిరస్సు – ఈ పండ్రెండును ఉపాంగములు. వీని అంగాంతరములుగా గుదికాలు,చీలమండ, కాళ్ళచేతుల వ్రేళ్ళు, అరచేతులు – ఇవి పూర్వశాస్త్రము ననుసరించి నాచేత చెప్పబడినవి.

శ్లో!!
నృత్యమాత్రోపయోగ్యాని కథ్యం తే లక్షణం క్రమాత్!
ఫ్రథమంతు శిరోభేధః —

ఈవిధంగా సాగిపోతుంది. ఉత్సాహం పట్టలేక వ్రాస్తూపోతున్నాను. అన్యథా భావించరని తలుస్తూ–